ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

بررسی و تحلیل بُنمایه های تعلیمی (اخلاقی، اجتماعی و آئینی) در غزل منزوی

صفحه (45 - 68)
طاهره حسینی مکارم ، امیرحسین مدنی (نویسنده مسئول)، فاطمه سادات طاهری
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: ادب فارسی، هیچگاه از نوع شعر تعلیمی تهی نبوده است؛ به گونه ای که ادب تعلیمی یکی از گسترده ترین انواع ادب فارسی را تشکیل داده است و هدف سراینده آن، تبیین مسائل اخلاقی، اجتماعی، اندیشه های مذهبی، حِکَمی و مضامین پند‌گونه است. در میان شاعران معاصر، شعر تعلیمیِ منزوی، صبغه ای دیگرسان دارد و از دیگر آفرینشگران ادبی شاخصتر است. در این مقاله، سعی بر آن است که جلوه های ادبیات تعلیمی (اخلاقی، اجتماعی و آئینی) در غزل منزوی بررسی شود.

روش مطالعه: نگارندگان در این پژوهش کوشیده اند با روش توصیفی- تحلیلی، عمده ترین بن مایه های تعلیمی غزلهای منزوی را تبیین کرده، به واکاوی بخشی از اندیشه های تعلیمی که برخاسته از مقتضیات زمانی و شرایط اجتماعی و سیاسی شاعر موردنظر است، بپردازند.

یافته ها: بنمایه های تعلیمی غزلهای منزوی، عمدتاً دربردارنده نکات اخلاقی‌ای چون: اغتنام فرصت، دستگیری از خلق، مرگ‌اندیشی و عبرتگیری از این پیچیده ترین معمّای هستی، اهمیّت محبّت و دوستی، بی‌اعتباری دنیا، اعتقاد به رضا و تسلیم و پند و اندرز است.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان می‌دهد که منزوی در غزلیات خویش، علاوه بر مؤلّفه های اخلاقی، با گره زدنِ منِ شخصی خویش با منِ اجتماعی- سیاسی، تصویری از اوضاع جامعه ایرانی با محوریت آزادی، حبّ وطن، استبدادستیزی و پاسداشتِ حقوق و حرمت زنان منعکس کرده است. بعلاوه، بنمایه های آئینی و مذهبی با بیشترین بسامد و با تأکید بر تعالیم و رشادتهای امامان شیعه بویژه امام علی (ع) و امام حسین (ع)، در غزل او جایگاه ویژه و شایسته ای دارد. این همه نشان میدهد که شاعر مذکور، آشنایی عمیق و استواری با فرهنگِ چندصداییِ اسلامی- ایرانی داشته است.

کلمات کلیدی
شعر تعلیمی , غزل معاصر , منزوی , بن‌مایه های اخلاقی , اجتماعی و آئینی.

• قرآن کریم.
• آرین‌پور، یحیی. (1376). از نیما تا روزگار ما. ویرایش دوم. تهران: زوّار.
• امین پور، قیصر. (1383). سنّت و نوآوری در شعر معاصر. ویرایش سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
• انصاری، قاسم. (1390). الف الفت و لام معطوف. (مترجم)، ترجمه عطف‌الألف المألوف علی‌اللاّم المعطوفِ دیلمی، قزوین: سایه ‌گستر.
• انوشه، حسن.(1376). فرهنگنامه ادبی فارسی. (ویراستار و سرپرست)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• براهنی، رضا. (1371). طلا در مس. تهران: فردوسی.
• بیات، رضا. (1395). تحلیل محتوای اشعار منزوی. فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال نهم. شمارۀ سوم. پیاپی 32 ، صص 55-37 .
• پارسا‌نسب، محمد. (1387). جامعه شناسی ادبیات فارسی. تبریز: فروغ آزادی.
• پورنامداریان، تقی. (1381). سفر در مه.تهران: نگاه.
• تفضّلی، احمد. (1364)، مینوی خرد. (مترجم).ویرایش دوم. تهران: توس.
• حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1370). دیوان اشعار، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. ویرایش سوم. تهران: غزل‌سرا.
• حکیمی، محمدرضا. (1356). ادبیات و تعهد در اسلام.تهران: فجر.
• خاتمی، احمد. (1396). نگاهی به ادبیات معاصر ایران. تهران : نشر علم.
• دشتی، محمد. (1379). ترجمۀ نهج البلاغه. ویرایش چهارم. قم: مشرقین.
• دوفوشه کور، شارل هانری. (1377). اخلاقیات.ترجمۀ امیر معزّی و عبدالمحمد روح‌بخشان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• رستگار فسائی، منصور. (1380). انواع شعر فارسی. ویرایش دوم. شیراز: نوید شیراز.
• رزمجو، حسین. (1366). شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی.ج دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
• ......................... . (1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیرکبیر.
• .......................... . (1370). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.
• زرقانی، سیّد مهدی. (1384). چشم‌انداز معاصر شعر ایران. ویرایش دوم.تهران: نشر ثالث.
• سبزیان‌پور، وحید و نسرین عزیزی. (1388). تأثیر اندیشه های اخلاقی ایران باستان در اشعار باباافضل. کاشان‌شناخت. سال پنجم. شماره هفتم و هشتم. صص 271- 292.
• سجادی، سیّد جعفر. (1370). فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
• شریفی، فیض. (1402). شعر حسین منزوی از آغاز تا امروز. ویرایش ششم.تهران: نگاه.
• شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1372). انواع ادبی و شعر فارسی . رشد آموزش ادب فارسی. تهران ، سال8، شماره های 32و 33، بهار و تابستان. صص: 9-4
• ............................................ . (1376). تازیانه های سلوک. تهران: آگاه.
• ............................................ . (1380). ادوار شعر فارسی. ویرایش ششم. تهران: سخن.
• ............................................ .(1394). با چراغ و آینه. ویرایش پنجم.تهران: سخن.
• صالحی امیری، سید‌رضا. (1395). نقش اخلاق اجتماعی بر امنیت اجتماعی و عمومی. فصلنامۀ اخلاق در علوم و فناوری. سال یازدهم. شمارۀ یک.صص 18 -11.
• طوسی، خواجه نصیر‌الدین. (1377). اوصاف‌الأشراف. به اهتمام سید مهدی شمس‌الدین. ویرایش چهارم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• عریان، سعید. (1382). متن‌های پهلوی. ویرایش پنجم. تهران: انتشارات علمی.
• غزالی،ابوحامد امام محمد.(1375). کیمیای سعادت، تهران: علمی و فرهنگی.
• ......................................... .(1392). احیاءعلوم‌الدین .ترجمه مؤیّد‌الدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. ویرایش هشتم. تهران: علمی و فرهنگی.
• فرشیدورد، خسرو. (1373). درباره ادبیات و نقد ادبی. ویرایش دوم.تهران: امیرکبیر.
• کاشانی، عزالدین محمود‌بن علی. ( 1367). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح و مقدمۀ جلال‌الدین همایی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
• کمپانی زارع، مهدی، (1396). مرگ‌اندیشی از گیل‌گمش تا کامو. تهران: نگاه معاصر.
• محمّدی ملایری، محمّد.(1380). تاریخ و فرهنگ ایران. تهران: توس.
• مدنی‌کاشانی، ملاعبدالرسول.(1339). مجمع‌النصایح. تهران: ناشر خصوصی. حاج محمد مدنی‌کاشانی.
• ..................... .ملاعبدالرسول. (1378). رساله انصافیه. کاشان: انتشارات مرسل.
• مشتاق‌مهر، رحمان و سردار بافکر.(1378).شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی. سال هفتم. شمارۀ 26. صص 28-1.
• مشرّف، مریم. (1389). جُستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران. تهران: سخن.
• منزوی، حسین. (1384). مجموعۀ شعر «همچنان از عشق». ویرایش دوم.تهران: آفرینش.
• ......................... . (1388). مجموعه اشعار. با مقدمه محمد فتحی. تهران: نگاه.
• مؤتمن، زین‌العابدین. (1371). تحول شعر فارسی. ویرایش سوم. تهران: طهوری.
• هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. (1389). کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، ویرایش پنجم.
• تهران: سروش.
• یاحقّی، محمّد جعفر. (1374). چون سبوی تشنه. ویرایش دوم.تهران: جامی.
• یزدانی، زینب. (1387). زن در شعر فارسی. تهران: فردوس.
• یلمه ها، احمدرضا. (1395). بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطوّر و تحوّل آن در ایران. پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 32، صص 119-96.